Çocuklarda beyin ve sinir hücrelerinin (nöronların) gelişimi anne karnında başlar. 100 milyar nöronla dünyaya gelen çocuk, gelişimle birlikte çevreyi anlamaya ve öğrenmeye adapte olur. Beyin gelişimi direkt olarak bilişsel işlevlerin gelişimini de etkiler. Her çocuğun bilişsel yetenekleri ve gelişimleri birbirinden farklıdır. Bu farklılar keşfedilmeli ve erken çocukluk döneminden itibaren etkin eğitim verilmelidir.

“ Biliş” sözcüğünün kelime anlamı dünyayı öğrenmeyi ve anlamayı içeren zihinsel faaliyetlerdir (Yavuzer,1998). Bilişsel gelişim ve bilişsel işlevler ise bireyin dünyayı anlamasını ve öğrenmeyi sağlayan, zihinsel faaliyetleri içeren gelişim alanıdır. Bebeklik döneminden yetişkinlik dönemine kadar birey bilişsel gelişim sürecini karmaşık ve en verimli şekilde geçirir. Öğrenme, anlama, dil, düşünce, problem çözme, dikkat, algı, bellek ve uyaran ilişkileri gibi tüm faaliyetleri bu karmaşık süreçte aktif hale getirerek bilişsel gelişimin içerisinde yer alan bilişsel işlevleri oluşturur.

Bilişsel İşlevler

Bilişsel işlevler üç basamakta toplanmıştır. Bunlar; giriş, hazırlık ve çıktıdır. Giriş basamağında bir görevi çözmek için gelen iletiler toplanır. Hazırlık, bilgilerin ve gelen iletilerin davranışlara ve eylemlere döküldüğü aşamadır. Çıkış aşamasında ise tüm süreç davranışlara dökülür ve sunulur. Çocuklarda bu basamaklarda problem yaşanması halinde farklı davranışsal problemler ortaya çıkar. Giriş aşamasında problem yaşayan bir çocuk, algıda seçicilikte zorlanma, kavramları anlamlandırmada güçlük ve zamansal algıda sorun yaşar. Hazırlık aşamasında, bir durumu içselleştirme ve eylemlere dökmede güçlük, problemi tanımlamada yetersizlik ve mantıksızlık gibi problemler görülebilir. En son basamak olan çıktı aşamasında, yani davranışsal eylem aşamasında görülen problemler, dürtüsel davranışlara çocuğun düşünmeden hareket etmesine ve yetersiz aktarım yapmasına neden olur.

Annelik Hüznü, bebek sahibi olduktan sonraki ilk birkaç gün içinde yaşayabileceğiniz üzüntü ve kaygı temelli duygulardır. Bu duygu durumu doğumdan sonra iki hafta kadar devam edebilir. Genellikle herhangi bir tedaviye ihtiyaç duyulmadan, kendi kendine ortadan kaybolur. Beş anneden dördü ( %80) doğumdan sonra annelik hüznünü deneyimler. “Annelik Hüznü"nü hissetmek, yanlış giden bir şeyler olduğu anlamına gelmez. Şu gibi belirtiler görülebilir:

Şekil 1 Bilişsel işlevlerin ve Beyin gelişiminin Yaş-Ay Çizelgesi

Bilişsel işlevler biz farkına varmadan ve aralıksız çalışırlar. Gün içinde yapılan her eylem bilişsel işlevlerin devreye girmesiyle gerçekleşir. Çocuklarda bu becerilerin gelişimi yaşa ve olgunlaşmaya bağlıdır.

Yönetici İşlevler

Yönetici işlevler beyinin ön bölgesinde bulunan prefrontal lob’da gerçekleşir. Denetleme ve düzenlemeden sorumludurlar. Prefrontal lob; dürtüleri ve öz kontrolü, empati yapmayı, uygun davranışıbaşlatmayı, doğru kararlar vermeyi, plan yapmayı, bir görevi doğru şekilde tamamlamayı strateji yapmayı ve çoklu görevlerin yapılmasını sağlar.

Yönetici işlevler algı, dikkat, bellek, ketleme, planlama ve organizasyondan oluşmaktadır.

Yönetici İşlevlerde Dikkat: Belirli bir uyarıcı üzerinde düşünme ve odaklanma olarak tanımlanabilir. Diğer uyaranlar görmezden gelinir. Çocuklar duydukları ve gördükleri şeyleri seçici odaklanarak ayırt ederler. Ders dinlerken öğretmenin sesine odaklanmak ve diğer uyaranları görmezden gelmek buna örnek verilebilir.

Algı: Görme, duyma, tatma, koklama gibi farklı duyularla alınan uyaranları anlamlandırma ve organize etmeyi sağlar. Aynı zamanda sinir sistemlerindeki sinyallerin eylemlere dökülmüş halidir.

Bellek: Bellek öğrenilen ve anlamlandırılan kavramların zihinde saklanmasıdır. Kısa süreli, uzun süreli ve çalışma belleği olarak üçe ayrılır. Kısa süreli bellek bilginin kısa bir süre tutulması ve kalıcı olmamasıdır. Uzun süreli bellek bilginin öğrenilmesi ve kalıcı hale gelmesidir. Örneğin sınavdan 5 dakika önce ezberlenen bir bilgi kısa süreli bellekte kalırken sınavdan önce çalışılmış ve öğrenilmiş bir bilgi uzun süreli bellektedir. Yine aynı şekilde bisiklet sürme davranışı, yüzmek, voleybol oynamak gibi davranışlar uzun süreli bellektedir. Kullanmak istediğimiz zaman hatırlar ve bellekten çağırır davranışlara dönüştürürüz. Çalışma belleği ise hangi olayların dikkate değer hangilerinin görmezden gelinmesi gerektiğine karar veren bellektir. Bu bellek bireysel farklılıkları daha çok içerir. İnsanlar sıklıkla yaptıkları işlerde daha hızlıdır. Bu hızı sağlayan şey çalışma belleğidir. Çünkü sık yapılan ve aşina olunan işlerde bellek hızlı gelişir, farklılıklar oluşturur.

Şekil 3 

Ketleme: Ketleme kısaca uygunsuz davranışları otomatik olarak durdurmak olarak tanımlanabilir. Uygunsuz davranışları daha iyi ve kullanılabilir bir hale getirir. Ciddi bir ortamda içimizden geçen düşünceleri söylemeye engel olan şey ketlemedir. Riskli ve öngörülmeyen durumlarda kişiyi güvende tutar. Akademik becerilerde, insan ilişkilerinde önemli yer alan ketleme davranışının iyi gelişmesi kişinin performansını bir adım ileri taşır.

Planlama Ve Organizasyon: Bireysel karar vermeyi, problemlere çözüm üretebilmeyi, seçim yapmayı ve kısaca karşılaşılan durumlarda düşünmeyi sağlayan becerilerdir. Her bireyin planlama ve organizasyon becerileri farklıdır.